Σχολιάζοντας τα λευκαδίτικα νομίσματα

Του ΕΚΤΟΡΑ Γ. ΧΟΡΤΗ
Μια από τις άμεσες πηγές που βοηθούν τον ιστορικό να γνωρίσει με αυθεντικό τρόπο κάποια στοιχεία από τα πεπραγμένα του παρελθόντος είναι τα νομίσματα, που επιτρέπουν, με βάση τις διάφορες απεικονίσεις στις όψεις τους, να δούμε πραγματικές πτυχές του πολιτισμού, δεδομένου ότι μας δίνουν πληροφορίες από πρώτο χέρι για την πολιτική, κοινωνική και οικονομική κατάσταση, τη χλωρίδα και την πανίδα, το εμπόριο, τις θρησκευτικές προτιμήσεις κ.λπ. ενός κράτους / μιας περιοχής και, προκειμένου για την ελληνική Αρχαιότητα, μιας πόλης –κράτους. Τα νομίσματα, δηλαδή, εκτός από την οικονομική τους αξία, αποτελούν για τους μελετητές ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών, γιατί αντέχουν στη φθορά του χρόνου, ενώ η απώλεια κάθε άλλου αρχειακού υλικού, με εξαίρεση εκείνο της Επιγραφικής και της Παπυρολογίας, επιβεβαιώνει την αξία και τη μοναδικότητα των νομισμάτων για τη μελέτη του αρχαίου κόσμου. Παρά το γεγονός ότι τα σωζόμενα νομίσματα είναι τυχαία ευρήματα, η μεγάλη ποικιλία, το πλήθος και η γεωγραφική διασπορά τους αναδεικνύουν πολλές πτυχές, άγνωστες από αλλού, της ζωής του αρχαίου κόσμου, οι οποίες συμπληρώνουν τα πολλά κενά που υπάρχουν στην πρόσληψη της αρχαιότητας αποκλειστικά και μόνο από τα σωζόμενα λογοτεχνικά έργα. Έτσι, η αρχαία νομισματική σήμερα αντιπροσωπεύει μια επιστημονική ειδικότητα για την Αρχαιότητα, η οποία βρίσκεται σε διασύνδεση με την αρχαιολογία και την αρχαία ιστορία.

Στην Αρχαία Ελλάδα οι ελληνικές πόλεις-κράτη άρχισαν να εκδίδουν τα νομίσματά τους τον 6ο αιώνα. Στις όψεις τους απεικονίζονται θέματα χαρακτηριστικά της εκδίδουσας αρχής και εύκολα αναγνωρίσιμα από τους χρήστες τους. Η ποικιλία των τύπων των αρχαίων ελληνικών νομισμάτων είναι πολύ μεγάλη. Οι βασικές τυπολογικές κατηγορίες είναι τρεις: 1. Η απεικόνιση των Θεών και των ιερών συμβόλων τους, καθώς και ποικίλων άλλων μυθολογικών πλασμάτων. 2. Η χάραξη διαφόρων εργαλείων, αντικειμένων, εγχώριων προϊόντων και στοιχείων της χλωρίδας και της πανίδας. 3. Μια γραφική παρουσίαση του ονόματος της πόλης. Ιδιαίτερα τα νομίσματα της Λευκάδας, αποικίας των Κορινθίων από τον 7ο αι. π. Χ., όπως και η Κέρκυρα, η Αμβρακία, το Δυρράχιο, η Απολλωνία κ. α., παραπέμπουν εν πολλοίς στα νομίσματα της Κορίνθου. Για παράδειγμα, σε πολλά νομίσματα απεικονίζεται στην εμπρόσθια όψη ο Πήγασος, το φτερωτό άλογο που εξημέρωσε ο ήρωας των Κορινθίων Βελλεροφόντης με τη βοήθεια της Αθηνάς, όπως και στους κορινθιακούς στατήρες.[1] Μια σπουδαία πηγή που μας προσφέρει πολύτιμο πρωτογενές υλικό για την εικόνα των Επτανήσων κατά την Αρχαιότητα αποτελεί η Συλλογή των αρχαίων νομισμάτων των νησιών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών[2]. Ο συλλέκτης και ειδικός σε ζητήματα νομισματικής Παύλος Λάμπρος επιδόθηκε από το 1813 στη συλλογή αρχαίων νομισμάτων της Επτανήσου. Τα νομίσματα προέρχονται από τα Επτάνησα, την Ήπειρο, την Ιταλία, τη Βιέννη, την Τεργέστη, όπου αγόρασε την πλούσια συλλογή του Γεωργίου Μανούσου (προερχόμενη κυρίως από νομισματικές συλλογές ευπατριδών Ενετών), και από συλλογές που πουλήθηκαν στο Λονδίνο και το Παρίσι. Στη συλλογή αυτή προστέθηκαν στη συνέχεια η κερκυραϊκή συλλογή του γιατρού Σταμάτη Λαγγάδη, οι συλλογές από λευκαδίτικα νομίσματα του Δημήτρη Πετριτσόπουλου, του Νικολάου Ζαμπελίου, του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου και του άγγλου Roberts, καθώς και η συλλογή με κεφαλονίτικα νομίσματα του ιατρού Τσιμάρα. Τη συλλογή αυτή την αγόρασε ο ομογενής Αλέξανδρος Δ. Μουρούζης, που ζούσε στην Πετρούπολη, και τη δώρισε στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο.
Από τα συνολικά 1054 αρχαία νομίσματα της Επτανήσου 353 είναι αργυρά, 698 είναι χάλκινα και 3 από μόλυβδο. Από αυτά η Κέρκυρα έχει 556 (166 αργυρά, 389 χάλκινα και 1 από μόλυβδο), η Λευκάδα 325 αποκλειστικά δικά της (136 αργυρά, 189 χάλκινα), που μαζί με τα κοινά νομίσματα με συμμαχικές πόλεις (Δυρράχιο, Κέρκυρα, Κόρινθος, Θύρειο, Στράτος) ανέρχονται σε 337 (147 αργυρά και 190 χάλκινα). Η Ιθάκη έχει μόνο 9 χάλκινα, η Κεφαλονιά 87 (21 αργυρά, 64 χάλκινα και 2 από μόλυβδο), η Ζάκυνθος 57 (19 αργυρά και 38 χάλκινα) και τα Κύθηρα 8 χάλικινα.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, η Λευκάδα είναι μια πόλη με μεγάλη ακμή κατά τους κλασικούς χρόνους και εικάζεται, και όχι αβάσιμα, ότι μια πόλη με τέτοια ακμή έχει παλιά ιστορία. Αντίθετα, δεν μπορεί ένα μικρό και ασήμαντο νησί , όπως είναι η Ιθάκη, με τεκμήρια χωρίς ιδιαίτερη σημασία, να αποτελεί το κέντρο στο βασίλειο του Οδυσσέα. Σε επίρρωση αυτής της άποψης, εκτός από τα στοιχεία που εκθέσαμε στο 12ο φύλλο της εφημερίδας μας, έρχεται να προστεθεί το αρχαίο θέατρο της Λευκάδας, μοναδικό σε όλα τα Επτάνησα. Την ακμή του νησιού υπογραμμίζει και η συμμετοχή του στη μάχη των Πλαταιών (από τα Επτάνησα αγωνίστηκαν μόνο οι ΛΕΥΚΑΔΙΟΙ, και από τους γείτονες οι Ανακτορείς και οι Αμβρακιώτες). Ακόμη, αν ανατρέξουμε στα πρώιμα αρχαϊκά αλφάβητα, εκείνα δηλαδή που χρησιμοποιούνταν στον ελλαδικό χώρο από τον 8ο έως περίπου τον 4ο αιώνα π.Χ., η Λευκάδα εντάσσεται στην ομάδα των πόλεων που πρωτοπορούν στην ανάπτυξη της αλφαβητικής γραφής, μαζί με την Κόρινθο, την Κέρκυρα και τη βόρεια Ακαρνανία (Ανακτόριο, Αμφιλοχικό Άργος και Πάλαιρο /Κεκροπούλα), με βάση την εξέλιξη και προσαρμογή του «φοινικικού» αλφαβήτου στην ελληνική γλώσσα και στις επιμέρους ντοπιολαλιές. Ο τόπος, βέβαια, υιοθέτησης του αλφαβήτου και ο τρόπος διάδοσής του εξακολουθεί να αποτελεί ως σήμερα ανοιχτό ζήτημα για την έρευνα. Πιο συγκεκριμένα, ο Adolph Kirchhoff[3] ταξινόμησε τα παραπάνω αλφάβητα με κριτήριο τη χρήση των συμπληρωματικών γραμμάτων (Φ, Χ, Ψ) και αποτύπωσε στον χάρτη με διαφορετικά χρώματα τις τέσσερις κατηγορίες που προέκυψαν: πράσινο για τις περιοχές χωρίς συμπληρωματικά γράμματα (δωρικά νησιά του νότιου Αιγαίου και Κρήτη, που θεωρείται ιδανικό μέρος για την υιοθέτηση του φοινικικού αλφαβήτου), μπλε για τις περιοχές της λεγόμενης ανατολικής ομάδας, το οποίο διακρίνεται σε βαθύ μπλε, όταν χρησιμοποιούνται και τα τρία συμπληρωματικά γράμματα (Δυτική Μικρά Ασία, Ρόδος, Χίος, Κόρινθος, Κέρκυρα, Λευκάδα κλπ.), σε ανοιχτό μπλε, όταν χρησιμοποιούνται μόνο τα δύο πρώτα (Αττική, Αίγινα, κ.ά.), και κόκκινο για τις περιοχές της δυτικής ομάδας (Θεσσαλία, Εύβοια, κ.ά.). Ο ίδιος ερευνητής παραθέτει και μια αρχαϊκή λευκαδίτικη επιγραφή, της οποίας τα γράμματα είναι πολύ παλιά και παρατηρεί ότι η ανάπτυξη του Αλφαβήτου στις κορινθιακές αποικίες συμβαδίζει με την εξέλιξή του στη μητρόπολη[4]. Ως προς τις επιμέρους πληροφορίες που προσφέρει η Συλλογή, αυτές αναφέρονται στην περιγραφή του κάθε νομίσματος, στη μέγιστη διάμετρό του και στα αργυρά και το βάρος τους σε γραμμάρια. Παρουσιάζονται επίσης οι ιδιάιτερες επί των νομισμάτων επιγραφές και, τέλος, αναγράφονται αλφαβητικά τα απαντώμενα πάρεργα σύμβολα. Ως προς τη Λευκάδα, εκτός από τις πολλές γνωστές παραστάσεις του Πήγασου, υπάρχει πλήθος απεικονίσεων της πολύπλευρης προσωπικότητας της Αθηνάς (π.χ.θεά του πολέμου αλλά και της σοφίας και προστάτιδα της γεωργίας), του Απόλλωνα, με κάποια από τα σύμβολά του (δάφνη, λύρα, τρίποδας, γρύπας) και της Αρτέμιδος (με ελάφι, δόρυ κ.ά.).

Ενδεικτικά αναφέρουμε δύο χαρακτηριστικά νομίσματα που τύπωσε η Λευκάδα, ένα αργυρό και ένα χάλκινο. Το αργυρό (στατήρας, 400-330 π.Χ. –φωτο αριστερά), έχει διάμετρο 20,6 χιλιοστόμετρα και βάρος: 5,80 γραμμάρια. Στη μια πλευρά του απεικονίζεται η κεφαλή της Χαλινίτιδος Αθηνάς και το γράμμα Λ, το αρχικό δηλαδή γράμμα του ονόματος της Λευκάδας. Στην άλλη πλευρά απεικονίζεται ο Πήγασος, το φτερωτό άλογο και επίσης το γράμμα Λ. Στο χάλκινο, υπάρχει το όνομα της πόλης (ΛΕΥΚΑΣ) και παράσταση κεφαλής του θεού Απόλλωνα, δαφνηφόρου με την κόμη λυτή. Στην άλλη όψη κομψή τρίαινα στραμμένη προς τα κάτω και προς τα δεξιά σταφύλι με τον μίσχο του.
Ειδικότερα, θα μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε τα στοιχεία που αρυόμαστε από τα νομίσματα και μας προσφέρουν την απαραίτητη τεκμηρίωση για τη Λευκάδα της Αρχαιότητας ως εξής:

1). Θεοί, ήρωες και κάθε είδους μυθικά πλάσματα, τα οποία παραπέμπουν στη μαγική ψυχοτροπία της εποχής: Κεφαλή της Αθηνάς, 53 ασημένια και 5 χάλκινα νομίσματα, Κεφαλή Αρτέμιδος (σε κάποια ολόσωμη με ποδήρη χιτώνα): 23 ασημένια και 20 χάλκινα, Κεφαλή Απόλλωνα: 2 ασημένια και 47 χάλκινα, Δήμητρα (με στάχυ, με κουκουβάγια ή με γλαύκα), Ερμής φέρων Κηρύκειο (ραβδί κήρυκα –του Ερμή -, με δυο φίδια περιπλεγμένα και αντιμέτωπα και με ζευγάρι μικρών φτερών στο άνω άκρο), θεά Νίκη, Ηρακλής (με λεοντή, με λύρα εξάχορδη ή με λυκίσκο), κεφαλή Μέδουσας (γοργόνα, που η Αθηνά μεταμόρφωσε σε απεχθές τέρας), κεφαλή Βάκχης (μαινάδας του Διονύσου), Κέρβερος (σκύλος-φύλακας του Άδη, με τρία κεφάλια και ουρά που είχε απόληξη κεφαλή δράκου), Χίμαιρα, Ιπποκάμπη (μυθικό θαλάσσιο τέρας με κεφάλι και πόδια ίππου και σώμα ψαριού ή φιδιού), Γρύπας (μυθολογικό τέρας με σώμα λιονταριού, κεφάλι και φτερά αετού), βωμός, και, βέβαια, ο Πήγασος (με ή χωρίς τον Βελλερεφόντη),

2). Η καθημερινή ζωή (ασχολίες των κατοίκων, εργαλεία, όπλα, είδη καθημερινής χρήσης, ψυχαγωγία κ.λπ.): Οι Λευκαδίτες ασχολούνταν με τη ναυτιλία, την αλιεία, τη γεωργία (αμπελουργία, καλλιέργεια δημητριακών κ.ά.) και την κτηνοτροφία, θεράπευαν και τη μουσική και συνήθιζαν να δίνουν θρησκευτική χροιά στις ποικίλες εκφάνσεις της ζωής τους, από τον πόλεμο ως τα ειρηνικά τους έργα, όπως τεκμαίρεται από τα προηγούμενα αλλά και από τα πάρεργα σύμβολα, που είναι:πλοία, κατάρτια, αγκίστρια, άγκυρες, πηδάλια σκάφους, τριέμβολο πλοίου (έμβολο με 3 αιχμές), τρίαινες (3 παραστάσεις), ακροστόλιο (τα στολίδια της πλώρης του πλοίου), κοχύλια, χτένια (γυαλιστερές, μύδια κ.τ.τ.), αμπέλια (4 παραστάσεις του φυτού και 10 παραστάσεις σταφυλιών), κάνθαροι (διονυσιακά αγγεία κρασιού σε σχήμα κούπας με δύο λαβές), ελιές (3 παραστάσεις), σιτάρι (4 παραστάσεις σταχιού), κριθάρι, αιγοπρόβατα, βοοειδή, ορνιθοειδή, (κόκορες, χήνες κ.λπ.), άλογα, αμφορείς (μεγάλα κλειστά αγγεία με δύο χερούλια -5 παραστάσεις), αρυτήρας (μικρό ανοιχτό αγγείο με μακρια λαβή για άντληση υγρών, κουταλοειδές), τροχός, καθίσματα, γκλίτσα, τόξο, βέλη,δόρυ, λόγχη, ασπίδες, περικεφαλαίες, λύρα (από τετράχορδη ως και δεκάχορδη), τρίποδας, χιτώνες, πέδιλα, καπέλο, περιδέραια, διαδήματα, σκουλαρίκια

3). Χλωρίδα και πανίδα:εκτός από τα αμπέλια, τις ελιές, το σιτάρι και το κριθάρι, υπήρχαν ροδιές βελανιδιές, δάφνη, κισσός, μυρτιές, λυκίσκοι, ίρις (κρινοειδές-3 παραστάσεις). [Ο Πλίνιος μιλάει για λάδι που προερχόταν από τη λευκαδίτικη ίριδα (Natura historica XX1.6.19) Opteum area irinum Leucade et elide verebatur, - jam prindem enim et seritur]. Ως προς την πανίδα, εκτός από τα αιγοπρόβατα, βοοειδή, ορνιθοειδή κ.τ.τ., υπήρχαν ελάφια [πιθανότατα- Ο Παυσανίας -2ος αι. μ. Χ. -αναφέρει ελάφια στον Αλφειό αλλά και σε νησιά (Ναξο, Λέσβο) [5]], δελφίνια (9 παραστάσεις), αετοί, κουκουβάγιες, πίθηκοι (πιθανότατα - παράσταση πιθήκου που προσπαθεί να πιάσει σταφύλι), ποντίκια, φίδια, σαύρες. Σημειωτέον ότι υπάρχουν και δύο παραστάσεις με το Κέρας της Αμαλθείας (το κέρατο της κατσίκας -τροφού του Δία στο Ιδαίο άνδρο), που είναι σύμβολο της αφθονίας. Υπάρχουν και δύο παραστάσεις λιονταριών (λιοντάρια υπήρχαν κατά την Αρχαιότητα σε κάποια μέρη της Ελλάδας, όπως στην γειτονική της Λευκάδας περιοχή του Αχελώου)[6]. Απαντούν, επίσης, και κάποιες ακόμη παραστάσεις, όπως μηνίσκου (σχήμα μισοφέγγαρου), ποδιού, χεριού, στεφανιών κ.λπ. Συμπληρωματικά παραθέτουμε τα ονόματα των Λευκαδίων αρχόντων που αναγράφονται ολόκληρα στα νομίσματα της συλλογής, μερικά απ’ ’τα οποία είναι σύνθετα, όπως συνηθιζόταν σε όλη την Ελλάδα (π.χ. Αριστοκλής, Νικόβουλος, Φιλόξενος)ι: ΑΓΗΜΩΝ, ΑΝΔΡΩΝΙΔΑC, ΑΡΙΣΤΟΚΛΗΣ, ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗΣ, ΑΡΤΕΜΑΣ, ΒΑΘΥΟΣ, ΔΑΚΡΑΤΗΣ, ΔΑΜΟΚΡΑΤΗΣ, ΔΑΜΥΛΟΣ, ΔΗΜΑΡΕΤΟΣ, ΔΙΑΚΡΙΤΟΣ, ΔΙΟΚΛΗΣ, ΔΙΩΝ, ΕΥΚΡΑΤΗΣ, ΙΩ, ΘΕΟΔΩΡΟΣ, ΛΕΩΝ, ΛΥΚΙΣΚΟΣ, ΜΑΡΑΙΟΣ, ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ, ΜΕΝΕΚΛΗΣ, ΝΙΚΑΝΩΡ, ΝΙΚΑΡΧΟΣ, ΝΙΚΟΒΟΥΛΟΣ, ΝΙΚΟΜΗΔΗΣ, ΟΨΙΜΟΣ, ΣΤΡΑΤΩΝ, ΣΥΜΜΑΧΟΣ, ΣΩΚΡΑΤΗΣ, ΣΩΣΑΝΔΡΟΣ, ΣΩΣΤΡΑΤΟΣ, ΣΩΤΙΩΝ, ΤΙΜΟΘΕΟΣ, ΦΙΛΑΝΔΡΟΣ, ΦΙΛΗΜΩΝ, ΦΙΛΗΜΩΝ ΦΙΛΗΜΟΝΟΣ, ΦΙΛΟΞΕΝΟΣ, ΦΙΛΩΤΑΣ, ΦΙΛΩΤΑC, ΦΟΡΜΙΩΝ.

Συμπερασματικά, τα νομίσματα προσφέρουν ανεκτίμητο υλικό για την κατανόηση του αρχαίου κόσμου, για τον υλικό και πνευματικό του βίο και, γενικότερα, για την αρχαία κοινωνία - εν προκειμένω του νησιού μας-, αφού αποτελούν πηγή όχι μόνο για την οικονομική και, εν τινι μέτρω, και την πολιτική ιστορία, στην επίσημη έκφρασή της αλλά και για την κοινωνία των καθημερινών ανθρώπων, που αποκτά με την αμεσότητα των πληροφοριών ουσιαστική υπόσταση. Αποκαλύπτουν την πίστη τους, τις ασχολίες τους και, γενικά, μας επιτρέπουν να δούμε, έστω και αδρομερώς, την ανθρωπογεωγραφία της εποχής.

ΛΕΞΙΚΟ

1 Ο φτερωτός ίππος Πήγασος (<από το «πηγή», γιατί, κατά τον Ησίοδο, είχε γεννηθεί στις πηγές του Ωκεανού) ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Μέδουσας και ήταν στην υπηρεσία του Δία, μεταφέροντας τους κεραυνούς του από το εργαστήριο του Ηφαίστου στον Όλυμπο. Κατά την παράδοση, μόλις γεννήθηκε πέταξε στον Ακροκόρινθο και ξεδίψασε από την πηγή Πειρήνη. Ο Βελλερεφόντης, ήρωας της Ελληνικής μυθολογίας, αναφέρεται σαν γιος του βασιλιά της Κορίνθου Γλαύκου. Αφού συνέτριψε τις Αμαζόνες, και εξόντωσε τη Χίμαιρα (φοβερό τέρας, μισό λιοντάρι - μισό δράκοντας) καβάλα στον Πήγασο, που τον δάμασε με το χαλινάρι που του είχε χαρίσει η θεά Αθηνά, αποφάσισε, γεμάτος οίηση, να ανακαλύψει την κατοικία των θεών, με αποτέλεσμα να συντριβεί από τον Δία. 2 Κατάλογος των αρχαίων νομισμάτων των νήσων Κερκύρας, Λευκάδος, Ιθάκης, Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και Κυθήρων, συλλεχθέντων υπό Παύλου Λάμπρου, δωρηθέντων δε τω Εθνικώ της Ελλάδος Πανεπιστημίω παρά του φιλογενεστάτου και φιλομούσου Αλεξάνδρου Μουρούζη και περιγραφέντων υπό Αχιλλέως Ποστολάκα, Αθήνησι, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1868, 3 Kirchhoff, A. 1877. Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets. Berlin, σελ. 95 -96 και χάρτης σελ. 181 4 Ό. π. , σελ. 95 5 Α. Λεγάκις, Ρ.Μ. Τζαννετάτου –Πολυμένη, Κ. Σωτηρόπουλος, Ζωική ποικιλότητα, ΕΚΠΑ, 2010, σ. 158 6 Ό.π.,, σ. 158