Αγροτική πίστη στην εποχή της Βενετοκρατίας (τέλος 17ου - 18ος αιώνας)

Του ΑΓΓΕΛΟΥ Γ. ΧΟΡΤΗ
Στην εποχή μας, που η οικονομική δραστηριότητα στηρίζεται στην κυκλοφορία του χρήματος, οι αγρότες μπορούν να αντλήσουν πιστώσεις κυρίως από την αγροτική τράπεζα αλλά και από άλλα πιστωτικά ιδρύματα, για να επεκτείνουν και να αναδιαρθρώσουν τις καλλιέργειές τους
 ή να προχωρήσουν σε σχετικές επιχειρηματικές δραστηριότητες κ.λπ. Αυτό, όμως, που σήμερα είναι αυτονόητο, σε παλαιότερες εποχές δεν συνέβαινε. Στην εποχή της Βενετοκρατίας, όπως προκύπτει από νοταριακά έγγραφα και από άλλα ντοκουμέντα της περιόδου εκείνης, η κυκλοφορία του χρήματος στους αγροτικούς οικισμούς του νησιού, και όχι μόνο, ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Ωστόσο, όπως σε κάθε οικονομία υπάρχουν μηχανισμοί οι οποίοι συντηρούν, αναπαράγουν και εξασφαλίζουν τη συντήρηση των οικονομικών δομών στις οποίες αυτή στηρίζεται, το ίδιο συνέβαινε και στην οικονομία της υπαίθρου της βενετοκρατούμενης Λευκάδας. Η εξασφάλιση, συγκεκριμένα, των αναγκών ρευστότητας των χωρικών, που δεν διέθεταν χρήματα, γινόταν στο πλαίσιο των αγροτικών κοινοτήτων, μέσω συγκεκριμένου μηχανισμού, ο οποίος αποτυπώνεται σε νοταριακά έγγραφα και τον οποίο θα περιγράψουμε.

Από έγγραφο της 20ης Ιουλίου του 1726, που βρίσκεται στις πράξεις του νοταρίου παπά Γιάννη Δεσαλέρμου, προκύπτει ότι κάποιος Γιάννης Σταυράκης από το χωριό Καλαμίτσι είχε ανάγκη χρημάτων. Ο αγρότης αυτός είχε την κατοχή και την κυριότητα ενός χωραφιού στην τοποθεσία Γαβριά του οικισμού των Χορτάτων. Ζητά, λοιπόν, από τον Γιώργο Χόρτη του ποτέ παπά Δημήτρη και από το Γιάννη Μεσσήνη του ποτέ Πολυχρόνη και παίρνει δάνειο 45 ριαλιών. Σε αντάλλαγμα για το δάνειο αυτό, του εκχωρεί το χωράφι στο Γαβριά, με βάση την ισχύουσα πρακτική, η οποία στα νοταριακά έγγραφα και, προφανώς, και στις συναλλαγές ονομάζεται «γοδείς, γοδώ». Οι περίεργες αυτές λέξεις προέρχονται από το ιταλικό ρήμα godere και εντάσσονται, όπως φαίνεται, στο ελληνικό κλιτικό σύστημα, δηλαδή γίνονται ρήματα της ελληνικής γλώσσας και κλίνονται σαν ελληνικά. Το ρήμα godere σημαίνει, κατά λέξη, γεύομαι και κατ’ επέκταση εκμεταλλεύομαι. Άρα, «γοδείς, γοδώ» σημαίνει εκμεταλλεύεσαι, εκμεταλλεύομαι και υποδηλώνει αμοιβαιότητα. Ο μηχανισμός, επομένως του «γοδείς, γοδώ» σημαίνει ότι τα συμβαλλόμενα μέρη ενεργούν κατ’ αμοιβαιότητα. Δηλαδή ο μεν δανειστής εκμεταλλεύεται το κτήμα που του εκχωρεί ο δανειζόμενος, ενώ ο τελευταίος τα χρήματα του δανείου. Πόσο σημαντική ήταν η αξία του χωραφιού σε μια οικονομία που η βάση της διατροφής του πληθυσμού ήταν τα σιτηρά είναι εύκολο να κατανοήσουμε. Αν, βέβαια, γνωρίζαμε την έκταση του χωραφιού, θα μπορούσαμε να εκτιμήσουμε, κατά τεκμήριο, την ετήσια απόδοση του παραγόμενου σ’  αυτό προϊόντος και επομένως το προσδοκώμενο επιτόκιο των χρημάτων που είχαν δανείσει ο Χόρτης και ο Μεσσήνης και το οποίο, προφανώς, θα ήταν σημαντικό και πολύ πάνω από το 10% που προβλεπόταν ως νόμιμος τόκος για το δανεισμό χρημάτων. Τούτο προκύπτει από άλλα σχετικά νοταριακά έγγραφα της εποχής.

 Ωστόσο, από τα στοιχεία του εγγράφου μπορούμε να προχωρήσουμε σε σημαντικές επισημάνσεις. Η πρώτη αφορά το γεγονός ότι ο Σταυράκης δεν συνάπτει το δάνειο με έναν αλλά με δύο δανειστές.  Τούτο μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το ποσό των 45 ριαλιών ήταν ένα ποσό το οποίο ξεπερνούσε τις χρηματοδοτικές δυνατότητες  ενός μόνον δανειστού και χρειαζόταν και η συνδρομή δεύτερου για να καλυφθεί. Μια άλλη επισήμανση είναι ότι ο δανειζόμενος δεν προσφεύγει για δανεισμό σε κάποιον ή κάποιους συγχωριανούς του. Δύο είναι οι πιθανές εξηγήσεις: ή στο χωριό του δεν υπήρχαν κάποιοι που θα μπορούσαν να τον δανείσουν ή η απόσταση του κτήματός του τον ανάγκασε να στραφεί σε δανειστές από το Χορτάτα. Η δεύτερη εξήγηση μου φαίνεται λιγότερο πιθανή, καθώς πολλοί κάτοικοι χωριών και τότε αλλά και αργότερα κατείχαν και καλλιεργούσαν κτήματα και σε περιφέρειες όμορων αλλά και πιο απομεμακρυσμένων οικισμών. Από τα σωζόμενα, εξάλλου, ενετικά κτηματολόγια το γεγονός επιβεβαιώνεται, πέρα από κάθε αμφιβολία. Η πρώτη εξήγηση, που πιθανολογώ ως επικρατέστερη, ενισχύεται από τον αριθμό των δανειστών, που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα κεφάλαια στις αγροτικές κοινότητες του νησιού ήταν δυσεύρετα. Ο μηχανισμός του «γοδείς, γοδώ», από άλλη άποψη, δεν σήμαινε πώληση του κτήματος και αποξένωση του εκχωρούντος αυτό από την κυριότητά του. O δανειζόμενος μπορούσε, επιστρέφοντας το ποσό του δανείου, να επανακτήσει το κτήμα του. Με λίγα λόγια, η παραγωγή του κτήματος, για όσο διάστημα ίσχυε το δάνειο, λειτουργούσε ως οιονεί επιτόκιο για τους δανειστές. Από άλλη άποψη, η πρακτική του «γοδείς, γοδώ» είναι παρόμοια με την πρακτική του «σημαδιού», δηλαδή του ενεχύρου,  είτε αυτό είναι ακίνητο είτε  κινητή αξία, για τη σύναψη δανείου. Το έγγραφο που έχουμε αναφέρει καταλήγει με την υποχρέωση του δανειζόμενου να εξασφαλίσει τους δανειστές από κάθε διεκδίκηση του κτήματος εκ μέρους τρίτου Στην περίπτωση αυτή, ο Σταυράκης δεσμεύεται ότι θα τους παραχωρήσει το σπίτι του στο Καλαμίτσι. Ο όρος αυτός φανερώνει τη δυσχερέστατη θέση όσων βρίσκονταν στην ανάγκη να δανειστούν. Ωστόσο, η δυνατότητα επανάκτησης του κτήματος από τον δανειζόμενο, χωρίς δεσμευτικό χρονικό ορίζοντα φανερώνει την ευελιξία του συστήματος και την πρόθεση του νομοθέτη να μην ανατρέπονται άρδην οι οικονομικές ισορροπίες.

Ο λέων της Βενετίας	Μερική άποψη των Χορτάτων

«Μας φαίνεται παράξενο που κάποτε μπορέσαμε να χτίσουμε τα σπίτια, τα καλύβια και τις στάνες μας» (Γ. Σεφέρης, Μυθιστόρημα, Ι΄)